استفاده از آجر لعابدار نیز در معماری

 

در ساختمان سازی و ایجاد نمایی زیبا و دل انگیز برای نمای خارجی ساخنمان استفاده از انواع آجر ها با کیفیت و شکل های مختلف رواج بسیاری یافته است.در ایجاد یک نمایی برای ساختمان از سنگ ها وآجرها باید به گونه ایی استفاده کرد که علاوه بر جذابیت خارجی ساختمان باید دارای مرغوبیت مناسبی باشد که تا حدودی جلو آلودگی های صوتی را بگیرد در این بین آجر لعابدار میتواند گزینه مناسبی برای انتخاب باشد حال اینکه لعاب چیست و چگونه آجر لعابدارتولید میشود با ما در این مقاله همراه باشید.

لعاب چیست؟

در ابتدا به تعریف لعاب می پردازیم رنگ و لعاب در واقع همان پوشش درخشان و شفاف موجود بر روی سفال است که زیبایی و درخشندگی بی نظیر را به سفال می بخشد. استفاده از رنگ و لعاب در سفالگری علاوه بر ایجاد جذابیت و زیبایی، سبب افزایش استحکام و دوام سفال می گردد و دارای انواع مختلفی از جمله براق یا مات، شفاف یا کدر، صاف و یا حتی بافت دار می باشد. نوع رنگ و لعاب بستگی به نوع فرمول آن و مواد تشکیل دهنده آن دارد، به همین دلیل با ترکیب مواد تشکیل دهنده لعاب به میزان های متفاوت، می توانید رنگ و لعاب جدیدی را ابداع نمایید. لعاب یک سطح نازک  شیشه ای است که در درجه حرارت خاصی به بار می آید لعاب توسط مصریان باستان در 3000 تا 12000 سال قبل به صورت اتفاقی کشف شد.همان طور که گفته شد لعاب یک نوع شیشه است  با این تفاوت که با ترکیب خاک رس یه فلز به بار می آید لعاب برای اینکه بتواند سطح شیشه ای خود را روی خود نگه دارد با اکسید آلمینیوم ترکیب شده و همانطور که گفته شد منبع اصلی آن خاک رس بشمار می رود.

لعاب معمولا ماده چسبنده ای نیست، اما تماس آن با سفال سبب نفوذ آن در خاک رس می گردد و زمانی که در درجه حرارت معینی قرار می گیرد به خوبی بر روی سفال نهادینه می گردد. البته وجود هر گونه ناخاصی و یا آلودگی نظیر گرد و غبار و یا نفت در ماده تشکیل دهنده رنگ و لعاب سبب می گردد لعاب از روی سفال بلند شود و یا سبب لغزیدن آن بر روی سفال می گردد. ایجاد ترک و یا سوزن سوزن شدن در رنگ و لعاب استفاده شده در سفال به دلیل آزاد شدن بیش از حد گاز درون مایع رنگ و لعاب می باشد. بنابراین در هنگام لعابکاری سفال باید گرد و غبار را از سطح آن پاک کرده و آن را با یک اسفنج کاملا تمیز نمایید و برای این کار از یک دستکش مناسب استفاده نمایید؛ زیرا حتی تماس روغن های بدن با سطح سفال موجب جدا شدن لعاب از سطح سفال می گردد. رنگ و لعاب در واقع یک لایه غیر قابل نفوذ و پوششی شفاف را بر روی ظروف سفالی ایجاد می کند. استفاده از لعاب سبب استحکام و زیبایی بیشتر رنگ در ظروف سفالی می گردد . از رنگ و لعاب برای ایجاد جلا و زیبایی بخشیدن به ظروف سفالی استفاده می شود و علاوه بر آن به عنوان ماده ای ضد آب نیز کاربرد دارد.در قرن های اخیر برای تزیین سفال از رنگ و لعاب استفاده می شود. استفاده از رنگ و لعاب در کاشی نیز کاربرد بسیار زیادی دارد. رنگ و لعاب به کار رفته در سفالینه های استفاده شده در معماری مدرن اغلب قرمز مایل به قهوه ای هستند؛ البته استفاده از آجر لعابدار نیز در معماری بسیار پرکاربرد است. لعاب در سفالگری دارای طیف وسیعی از رنگ ها می باشد و تنوع رنگ های آن به دلیل مواد معدنی و ترکیبات معدنی موجود در آن می باشد. بیشترین ترکیبات معدنی که از آن ها در ترکیب لعاب استفاده می شود شامل اکسید آهن، اکسید کبالت، اکسید کروم، اکسید مس و کربنات مس هستند. یکی دیگر از مواردی که در رنگ لعاب تأثیر گذار است، اکسیژن می باشد که اگر در کوره مقدار زیادی اکسیژن وجود داشته باشد سبب ایجاد تغییر در رنگ لعاب می گردد. به عنوان مثال استفاده از کربنات مس در یک فضای اکسیداسیون سبب ایجاد رنگ فیروزه ای می گردد این در حالی است که اگر اکسیژن موجود در جو کم باشد، لعاب حاصل به رنگ قرمز روشن خواهد بود.

یک لعاب به صورت کلی می تواند به اشکال زیر باشد:

1.مات یا بلوری   2.شفاف یا کدر   3.نرم یا زبر  4.و به صورت کلی رنگی یا ساده

اصولا آجر لعاب اصفهان در تزیینات بکار می رود و دلایل مهم آن را می توان قابل شستشو بودن و مقاوم و سخت و غیر قابل نفوذ در برابر مواد اسیدی و باکتری ها باشد

انواع لعاب:

1.خمیر مصری    2. لعب سربی     3. لعاب آون چربن    4.لعاب های کریستالین    5. لعاب خاکستری

6.لعاب دوغابی    7. لعاب فریت     8. لعاب مات            9.لعاب بریستول            10. لعاب نمک و...

این انواعی از لعاب های ساخته شده تا کنون توسط بشر  می باشد که با توجه به مواد اولیه و درجه حرارت و براساس نحوه آماده سازی و یا بر اساس مکان مورد استفاده آن ساخته شده اند.

خواص لعاب:

1.مقاومت میکانیکی    2. خواص حرارتی    3.مقاومت در برابر عوامل شیمیایی 

4. خواص نوری:میزان نور برگشت داده شده نشانه مات یا کدر بودن و یا صاف بودن سطح لعاب را نشان می دهد.

معایب لعاب:

1.شکستگی     2. شره کردن لعاب

که اصولا این معایب در ابتدای ساخت لعاب بوجود می آید    

آثار لعاب در ایران

در ایران لعاب در هزاره دوم ق.م در شوش دیده شدکه در این سال ها آثار لعاب را در گل میخ های سفالی و لعابدار در معبد بنای چغازنبیل می توان دید که الانه در موزه ملی ایران قرار دارد. و همچنین گوزه های لعابدار کشف شده در قلعه زیویه در کردستان که

در دوران ماد ها ساخته شده است.  و همچنین آثار به جا مانده در دوره هخامنش را می تونا نام برد :که لعاب را در ظروف ساخته شده آن ها می توان مشاهده کرد ولی استقامت و سختی این لعاب هابه آجر های پخته لعابدار آن ها نمی رسد که در آثاری چون سربازان جاوید ،کمانداران پارسی ، نقش فروهر ، و اسفنگس دوره هخامنش به صورت برجسته روی آجر های لعاب دار بکار رفته شده اند.آجر های لعابی یکی از انواع آجرهایی است که ساخت و تولید آن همانند آجر های معمولی است اما در این نوع آجر سطح آن را با لعاب کاشی می پوشانند. بیشترین کاربرد این آجر در زیبا سازی نما و دیزاین قسمت هایی از داخلی ساختمان می باشد و در قسمت هایی همچون دیوار های باربر از آجر های لعاب دار استفاده نمی شود.آجر های لعاب دار علاوه بر آن که زیبایی خاصی به نمای ساختمان می بخشد، مقاومت نما را همچنین در برابر هوازدگی و فرسایش بالا برده و مانع آسیب رساندن به نما می شود.

آجر لعابی و هنر لعاب کاری از دیرباز در معماری ایرانی متداول بوده است. از مزایای لعاب افزایش مقاومت در برابر عوامل فرسایشی و هوازدگی است، بافت صاف و صیقلی آن مانع از نفوذ آب به درون آجر می‌شود و در برابر عوامل شیمیایی پایدارتر می‌شود. در ایران قدمت استفاده ازین مصالح ساختمانی به دوران هخامنشیان باز می گردد. سنگ‌نبشته آجرهای لعابی کاخ آپادانای تخت جمشید احتمالاً در سه خط مختلف پارسی باستان، ایلامی و بابلی و در جبهه شمالی کاخ آپادانا قرار گرفته بودند که در طول زمان نابود شده‌اند. پس از کاوش‌های باستان شناسان آمریکایی در دهه 1350 خورشیدی این کتیبه را به موزه شیکاگو بردند. این کتیبه‌ها دارای کاشی‌های رنگینی با خطوط میخی ایلامی، پارسی باستان و بابلی بودند.

آجر لعابی چیست؟

قبل ازاینکه آجر لعابی را تعریف کنیم به تااریخچه به وجود آمدن آن می پردازیم : 

تاریخچه آجر لعابی

آجر لعابی و هنر لعاب کاری از دیرباز در معماری ایرانی متداول بوده است. از مزایای لعاب افزایش مقاومت در برابر عوامل فرسایشی و هوازدگی است، بافت صاف و صیقلی آن مانع از نفوذ آب به درون آجر می‌شود و در برابر عوامل شیمیایی پایدارتر می‌شود. در ایران قدمت استفاده ازین مصالح ساختمانی به دوران هخامنشیان باز می گردد. سنگ‌نبشته آجرهای لعابی کاخ آپادانای تخت جمشید احتمالاً در سه خط مختلف پارسی باستان، ایلامی و بابلی و در جبهه شمالی کاخ آپادانا قرار گرفته بودند که در طول زمان نابود شده‌اند. پس از کاوش‌های باستان شناسان آمریکایی در دهه 1350 خورشیدی این کتیبه را به موزه شیکاگو بردند. این کتیبه‌ها دارای کاشی‌های رنگینی با خطوط میخی ایلامی، پارسی باستان و بابلی بودند. ارنست هرتسفلد باستان‌شناس آمریکایی مقداری کاشی رنگین با خطوط میخی فارسی باستان و بابلی در پای دیوار ایوان شرقی در داخل حیاط یافت که به شیکاگو فرستاد که اکنون در موزه شیکاگو نگهداری می‌شود. باستان‌شناس آمریکایی اریش فریدریش اشمیت هم تعداد زیادی تکه آجر لعابدار با حروف میخی ایلامی در حیاط آپادانا نزدیک پلکان ایوان شمالی کشف کرد که بر آنها تنها قسمتی از کلمات داریوش، خشایارشا و پدر را خوانده‌اند و به همین دلیل احتمال می‌دهند که این تکه‌های منقوش، متعلق به کتیبه ایلامی بوده که مضمون همان لوح فارسی باستان خشایارشا را نقل می‌کرده است.زمان لعاب کاری آجرها معمولاً در انتهای مرحله‌ی خشک کردن است. و بدین صورت است که پوششی از یک ترکیب مواد معدنی روی یک یا چند سطح آجر پاشیده می‌شود. لعاب حل‌ و در یک دمای مشخص در آجر نفوذ می‌کند. پس از پختن، حاصل کار یک پوشش صیقلی است. انتخاب مواد اولیه در تولید آجر لعاب‌دار اهمیت زیادی دارد. درصورت عدم انتخاب مناسب اگر ضریب انبساط و انقباض آن با آجر متفاوت باشد به سرعت ترک بر می‌دارد.

از مهم ترین انواع لعاب ها می توان به موارد زیر اشاره کرد:

لعاب سربکه براق و شفاف می باشد و به دمای 800 درجه سانتی گراد نیاز دارد و در سفالگری از آن استفاده می شود.

لعاب قلعکه همان لعاب سفید مات می باشد که برای اولین بار در ایران باستان و هم چنین در سفالگری اسلامی مورد استفاده قرار گرفت.

لعاب خاکستر،در شرق آسیا کاربرد دارد و از چوب یا گیاه زبان گنجشک که شامل پتاس و آهک می باشد، آن را تهیه می کنند.

لعاب فلدسپاتنیز یکی دیگر از انواع لعاب است که از آن برای تزیین ظروف غذاخوری استفاده می شود و در مناطق مختلف آسیا کاربرد دارد.

برای لعابکاری ظروف سفالی و آجر ها باید آن ها را تحت حرارت و دمای معینی قرار داده و به این ترتیب رنگ و لعاب بسیار زیبایی را بر روی سفال ایجاد کرد. اگر درجه حرارت بیش از حد بالا باشد لعابکاری به درستی انجام نمی شود و لعاب بیش از حد ذوب می گردد. به همین دلیل برای انجام صحیح مراحل لعابکاری باید آن را در محدوده دمایی مناسبی قرار داد.

تعریف آجر لعابی

آجر های لعابی یکی از انواع آجرهایی است که ساخت و تولید آن همانند آجر های معمولی است اما در این نوع آجر سطح آن را با لعاب کاشی می پوشانند. بیشترین کاربرد این آجر در زیبا سازی نما و دیزاین قسمت هایی از داخلی ساختمان می باشد و در قسمت هایی همچون دیوار های باربر از آجر های لعاب دار استفاده نمی شود.آجر های لعاب دار علاوه بر آن که زیبایی خاصی به نمای ساختمان می بخشد، مقاومت نما را همچنین در برابر هوازدگی و فرسایش بالا برده و مانع آسیب رساندن به نما می شود.

آجر لعابی تنوع ابعاد زیاد دارد  بنا به درخواست مشتری آجر پلاک نما را لعاب می زنند و در کوره مجدد پخت می شود البته بیشترین رنگهای آجر لعابی مورد استفاده فیروزه ای و لاجوردی می باشد مخصوصا فیروزه ای که در مساجد مورد استفاده فراوانی دارد . در ساخت محراب از انواع رنگها و مدلهای آجر نما لعابی استفاده می شود.

کاربرد آجر لعابی

آجرنما لعابدار, همانطور که از اسم آن پیداست سطح آن مانند ظروف سفالی لعابکاری میشود، در اندازه های مختلف و شکلهای گوناگون جهت مصارف زیادی ساخته میشود. موارد استفاده آجر لعابدار در نماسازی، کاشی کاری، کف سازی و کنار باغچه و قرنیز دیوارها میباشد. در مساجد و حسینیه ها از آنها استفادهی زیادی میشود از جمله: کتیبه های اطراف ساخت محراب، گنبد و سردرها و بسیاری موارد دیگر.

رنگ های آجر نما لعابدار  عبارت است از: فیروزه ای، لاجوردی، سبز مسجدی، زرد، قهوه ای و کرم که ترکیب اینها خود گستره وسیعی از تنوع رنگ را بوجود می آورد. آجر لعابی تنوع ابعاد زیاد دارد  بنا به درخواست مشتری آجر پلاک نما را لعاب می زنند و در کوره مجدد پخت می شود البته بیشترین رنگهای آجر لعابی مورد استفاده فیروزه ای و لاجوردی می باشد مخصوصا فیروزه ای که در مساجد مورد استفاده فراوانی دارد . در ساخت محراب از انواع رنگها و مدلهای آجر نما لعابی استفاده می شود.

بنابر آنچه که بیان گردید برای ساخت آجر لعابی هیچ محدودیت ابعادی و تاحدودی رنگی وجود نداشته و مشتری بنابر نیاز خود از تولیدکننده ابعاد، رنگ و تعداد مورد نظر خود را مطالبه می کند.

معماران از ادوار گذشته جهت جلوگیری از نفوذ آب و ایجاد نقشهای بدیع با رنگ بندی های مختلف بر روی نمای ساختمانهای معماری سنتی ایران از لعاب استفاده می کرده اند. لعابدار کردن سطح آجر سبب می گردد سطح لعاب خورده دارای نفوذ ناپذیری فوق العاده ای گردد که این خاصیت علاوه بر محافظت در برابر لکه دار شدن محصول، مقاومت به سایش آجر را نیز افزایش می دهد. با لعابدار کردن آجر مقاومت به یخ زدگی که یکی از مهمترین عوامل در بکارگیری آجر در مناطق اقلیمی مختلف می باشد افزایش یافته که این خود به دلیل نفوذناپذیر شدن سطح آجر می باشد.  آجر لعابی به معماران این فرصت را می دهد تا بتوانند با استفاده از آزادی بیشتر در انتخاب رنگ، اندازه و سطح پرداخت، مفاهیم منحصربه فردی در طراحی معماری پیاده سازی کنند. این آجرها به شما اجازه می دهند تا یک ساختمان را در مناظر اطراف آن یکپارچه کرده و یا بر روی دیده شدن و جلوه کردن ساختمان نسبت به محیط اطراف تاکید بیشتری نمایید. آجر لعابدار بعد جدیدی به ساختمان خواهد بخشید و اندیشه های شما را به امکانات جدیدتری رهنمون می سازد. 

خاک استفاده شده در آجر سنتی

 آجرهای سنتی

آجر یکی از پرکاربردترین مصالح ساختمانی و سازگار با طبیعت قدمت هزار ساله دارد.

آجر , سنگی است مصنوعی که با پخته شدن خاک رس به شکل آجر و با استخوان بندی رنگ به دست می آید و ابعاد آن طبق احتیاج ما قابل تغییر است.

در کشور ما ایران در هر منطقه ای که سنگ کم بوده خاک خوب برای آجرپزی در دسترس بوده مصرف آجر صورت گرفته است.

برای کف ساخمان آجری به نام آجر ختایی، به ابعاد آجر کف x20x520 سانتیمتر و یا بزرگتر از این که به نام نظامی در ابعاد آجر کف  40x40x5سانتیمتر استفاده می شود.

 از قدیمی ترین بناهایی که در ایران با آجر ساخته شده است می توان به آرامگاه شاه اسماعیل سامانی، مسجد جامع اصفهان، طاق کسر و پل دختر اشاره کرد.

گذشتگان برای ساخت پناهگاه و در امان بودن از سرما و گرما از خشت استفاده می کردند اما امروزه برای افزایش مقاومت و استحکام خشت، آن را در دمای بالای کوره پخته و آجر به دست می آید.امروزه آجر سنتی نما به سه شکل آجر سنتی،آجر دستی ,آجر سنتی لعابدار وآجر ماشینی، تولید میشود.    

آجر سنتی،آجر دستی، در دمای 900 تا 1200 درجه سانتیگراد پخت میشود و آجر پلاک سنتی، که ابعاد آن2.7×5× 20 سانتیمتر و نمونه های دیگر تولید و مصرف می شوند. 

در حال حاضر آجرهای سنتی شکل در ابعاد مختلفی مورد استفاده قرار می گیرد.  

 آجر به عنوان پرکاربردترین مصالح ساختمانی در نمای داخلی و خارجی ساختمان، کف محوطه، سفت کاری، پله ها و سایر مکان ها مورد استفاده قرار می گیرد.

کاربرد آجر سنتی

خاک استفاده شده در آجر سنتی، خاک رس می باشد. آجر سنتی به روش سنتی و دستی تولید می شود به این صورت که ابتدا خاک رس با آب مخلوط شده و گل حاصل را براساس نیاز و سایز مورد نظر قالب زده و با دست فشرده کرده و پس از خشک شدن در کوره با دمای 1200 درجه سانتی گراد پخته می شود. مهمترین عامل تعیین کننده ی رنگ آجر سنتی، مدت زمانی است که آجر در کوره پخته می شود.

آجر سنتی در بازسازی و تعمیر ساختمان های قدیمی و ساخت مکان با طرح و معماری سنتی مورد استفاده قرار می گیرد. آجرهای سنتی به بناها جلوه ی زیبا می دهد و به زیباسازی شهر کمک می کند.

انواع آجر سنتی

آجر سنتی براساس ابعاد و کاربردشان به سه دسته ی کلی تقسیم شده است. در زیر به دسته بندی آجر سنتی اشاره شده است:

1. آجر لعابدار

2. آجر ماشینی 

3. آجر قزاقی 

یک آجر با کیفیت باید مشخصات و ویژگی های زیر را داشته باشد:

• مقاوم بودن در هنگام آتش سوزی 

• یکنواخت بودن رنگ آجر

• در سطح آجر حفره ای نباشد

• سخت بودن آجر به طوری که با کشیدن ناخن بر روی سطح آجر خراشی ایجاد نشود

• برای تشخیص توپر بودن آجر، مقاوم بودن و جذب پایین آب، هنگام برخورد دو آجر باید صدای زنگ شنیده شود.

آجر لعابدار

مراحل تولید آجر لعابدار به شرح زیر می باشد:

1. پخت آجر به روش سنتی

2. لعاب زدن برروی آجر

3. پخت آجر لعاب زده شده در کوره

وجود لعاب بر روی آجر خاصیت صیقلی به آن می دهد و از نفوذ آب و مواد شیمیایی جلوگیری می کند. کیفیت لعاب های استفاده شده بر روی آجر، استقامت و رنگ پریدگی آن را با گذشت زمان مشخص می کند.

طبق استاندارد ایران برای آجر سنتی میزان جذب آب حداکثر 20% و حداقل 8% مجاز می باشد.

کاربرد آجر سنتی لعابدار

از آجر سنتی لعابدار در نمای داخلی و خارجی مساجد، ساخت محراب، رستوران های سنتی و بازسازی ساختمان های قدیمی استفاده می گردد.

زیبا شدن، افزایش مقاومت و استحکام ساختمان از جمله مزایای استفاده از آجر لعابدار می باشد.

آجر لعابدار در شش رنگ فیروزه ای، لاجوردی، سبز مسجدی، زرد، قهوه ای و کرم تولید و در بازار عرضه می شود. آجر لعابدار فیروزه ای و لاجوردی نسبت به سایر رنگ ها بیشترین کاربرد را دارد.

آجر سنتی بدون لعاب

مراحل پخت آجر سنتی بدون لعاب یا آجر خام پز( آجر بیسکویتی ) مانند آجر سنتی لعابدار به روش سنتی تولید می شود با این تفاوت که مرحله ی آخر لعابکاری را ندارد.

آجرهای سنتی بدون لعاب در بناهای سنتی به کار برده می شود.

آجر ماشینی:

نام دیگر آجر ماشینی، آجر سوراخ دار است. بر روی سطح هر آجر 8 یا 10 سوراخ با قطرهای 1.5 تا 2 سانتی متر وجود دارد. آجر ماشینی در بازار ایران با نام های آجر هشت یا ده سوراخه شناخته شده است.

سوراخ های ایجاد شده باید کمتر از 25 درصد سطح آجر و همچنین کل ضخامت آجر را تشکیل دهد. وجود سوراخ های موجود در سطح آجر باعث می شود ملات به طور عمودی در آجر نفوذ کرده و همین امر سبب افزایش استحکام دیوار می شود. آجر ماشینی در ساخت دیوارهای حمال استفاده می شود.

آجر سنتی قزاقی

شیوه ی تولید آجر سنتی قزاقی به شرح زیر می باشد:

در مرحله ی اول خاک رس مرغوب را به صورت گل درآورده، گل به دست آمده را قالب زده و با دست آن را فشرده کرده پس از خشک شدن خشت در کوره با دمای بالا پخته می شود. 

رنگ آجر قزاقی به مدت زمان و دمای کوره ی که آجر در آن پخته می شود بستگی دارد. آجر قزاقی در شش رنگ زرد، نارنجی، پوست پیازی، خاکی، قرمز و قرمز اخرایی تولید و در بازار عرضه می شود. آجر سنتی قزاقی به چند گروه مختلف تقسیم شده است.

انواع آجر سنتی قزاقی

آجر قزاقی براساس کاربرد و طرح آن به سه دسته زیر تقسیم شده است:

1. آجر پلاک قزاقی

2. آجر کف فرش قزاقی

3. آجر قزاقی رستیک

4. آجرهای طرح دار قزاقی